Choroby cywilizacyjne rozwijają się powoli i niepostrzeżenie. Za mało ruchu, za dużo stresu, a do tego niezdrowa żywność i smog tworzą mieszankę, której skutki widać w statystykach: według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) – choroby niezakaźne odpowiadają już za ponad 70% wszystkich zgonów na świecie. To problem nie tylko zdrowotny, lecz także społeczny i ekonomiczny, który wymaga systemowych rozwiązań.
Czym są choroby cywilizacyjne?
Choroby cywilizacyjne, nazywane także niezakaźnymi chorobami przewlekłymi (ang. noncommunicable diseases, NCDs), to schorzenia niebędące infekcjami wirusowymi czy bakteryjnymi, lecz wynikające z połączenia czynników genetycznych, środowiskowych i stylu życia. Według WHO należą do nich przede wszystkim choroby układu krążenia, nowotwory, przewlekłe choroby układu oddechowego i cukrzyca, które łącznie odpowiadają za ok. 74% wszystkich zgonów na świecie. Cechą wspólną chorób cywilizacyjnych jest ich długotrwały i postępujący charakter oraz fakt, że w dużej mierze można im zapobiec.
Najważniejsze choroby cywilizacyjne
Według najnowszych danych, największy udział w globalnej śmiertelności mają:
- choroby układu krążenia, przede wszystkim choroba niedokrwienna serca, miażdżyca i udar mózgu – odpowiadają za około 19 mln zgonów rocznie;
- nowotwory – odpowiadają za około 10 mln zgonów rocznie. Warto wiedzieć, że każda ilość alkoholu zwiększa ryzyko zachorowania na co najmniej kilka typów raka. W kontekście zdrowia kobiet warto z kolei wspomnieć, że stosowanie antykoncepcji hormonalnej może jednocześnie częściowo zmniejszyć ryzyko raka jajnika– badania wskazują, że długotrwałe stosowanie doustnych preparatów hormonalnych wiąże się ze zmniejszeniem tego ryzyka;
- cukrzyca typu 2 – to choroba metaboliczna, która odpowiada za ponad 2 mln zgonów rocznie, często wiąże się z powikłaniami nerkowymi i sercowo-naczyniowymi;
- otyłość – obecnie uznawana za odrębną chorobę i jeden z najważniejszych czynników ryzyka dla pozostałych chorób;
- zaburzenia psychiczne – WHO wskazuje, że depresja i zaburzenia lękowe należą do najczęstszych przewlekłych problemów zdrowotnych znacząco wpływających na długość i jakość życia. Są powszechniejsze w społeczeństwach o wysokim poziomie stresu, gdzie nie dba się o równowagę między pracą a odpoczynkiem;
- przewlekłe choroby układu oddechowego, zwłaszcza POChP i rak płuc.
Czytaj więcej: Jednoskładnikowa antykoncepcja hormonalna a ryzyko nowotworów. Co mówią najnowsze badania? >>
Główne czynniki ryzyka i przyczyny powstawania przypadłości
Choroby cywilizacyjne wynikają z połączenia stylu życia, warunków środowiskowych i predyspozycji biologicznych. WHO i badania Global Burden of Disease 2023 wskazują, że najważniejsze czynniki ryzyka to niezdrowa dieta, brak ruchu, stres, używki, zanieczyszczenie powietrza oraz nadwaga i nadciśnienie będące ich konsekwencją.
Niezdrowa dieta
Wysoko przetworzona żywność, nadmiar soli, cukru i tłuszczów trans oraz niedobór błonnika zwiększają ryzyko otyłości, cukrzycy typu 2 i chorób serca. Według WCRF dieta oparta na warzywach, owocach, roślinach strączkowych i produktach pełnoziarnistych działa ochronnie, a żywność typu fast food i słodzone napoje sprzyjają dodatniemu bilansowi energetycznemu i rozwojowi chorób metabolicznych.
Brak aktywności fizycznej
Siedzący tryb życia, powszechny przy pracy biurowej, zaburza metabolizm i zwiększa ryzyko otyłości, nadciśnienia oraz cukrzycy. WHO zaleca dorosłym co najmniej 150 minut umiarkowanego wysiłku tygodniowo.
Stres i czynniki psychospołeczne
Przewlekły stres nasila stany zapalne, podnosi ciśnienie i zaburza gospodarkę hormonalną. Brak snu i przeciążenie emocjonalne zwiększają podatność na depresję, choroby serca i otyłość, podczas gdy regularny ruch i techniki relaksacyjne zmniejszają to ryzyko.
Używki
Palenie tytoniu i nadużywanie alkoholu należą do głównych przyczyn nowotworów, chorób układu krążenia i oddechowego. WHO szacuje, że tytoń powoduje miliony zgonów rocznie, a nawet niewielkie ilości alkoholu zwiększają ryzyko raka piersi, jelita grubego i wątroby.
Zanieczyszczenie środowiska
Zanieczyszczone powietrze odpowiada za ok. 6-7 milionów zgonów rocznie, głównie z powodu chorób serca, udarów, POChP i raka płuca. WHO zaleca, by stężenie pyłów PM 2,5 nie przekraczało 5 µg/m3 rocznie, jednak wartość ta jest w wielu miastach wielokrotnie przekraczana.
Predyspozycje genetyczne
Czynniki dziedziczne mogą zwiększać ryzyko chorób, lecz nie są decydujące. Styl życia, aktywność fizyczna i dieta mają największe znaczenie dla tego, czy predyspozycje genetyczne się ujawnią. Właśnie dlatego profilaktyka jest skuteczna nawet w grupach podwyższonego ryzyka.
Zapobieganie chorobom cywilizacyjnym – strategie i działania
WHO podkreśla, że większości chorób cywilizacyjnych można uniknąć, łącząc działania profilaktyczne na poziomie społecznym i indywidualnym. Ważny jest zarówno styl życia, jak i wczesne reagowanie na pierwsze sygnały choroby.
Profilaktyka pierwotna polega na ograniczaniu czynników ryzyka, zanim choroba zdąży się rozwinąć. Obejmuje edukację zdrowotną, zbilansowaną dietę, codzienny ruch, unikanie tytoniu i alkoholu, dbanie o sen oraz naukę radzenia sobie ze stresem. Takie nawyki nie tylko zmniejszają ryzyko chorób serca czy cukrzycy, ale też poprawiają odporność.
Profilaktyka wtórna skupia się na wczesnym wykrywaniu i szybkim leczeniu. Regularne badania przesiewowe, takie jak mammografia, cytologia, kolonoskopia czy pomiary ciśnienia i glukozy, pozwalają wykryć chorobę w stadium, w którym można ją jeszcze zatrzymać.
U podstaw obu tych strategii leży indywidualna odpowiedzialność i świadomość. To codzienne decyzje decydują, czy potencjalne ryzyko stanie się realnym zagrożeniem.
Dbaj o zdrowie – swoje i otoczenia
Choroby cywilizacyjne nie są nieuniknione, lecz w ogromnym stopniu zależą od naszych codziennych wyborów. Zdrowa dieta, ruch, odpoczynek i unikanie używek to najprostsze, ale najskuteczniejsze formy profilaktyki. Jednocześnie jednak potrzebne są działania systemowe, m.in. edukacja i równość w dostępie do opieki zdrowotnej. Tylko łącząc wysiłek jednostek, społeczności i instytucji, można skutecznie ograniczyć skalę chorób cywilizacyjnych i stworzyć zdrowsze społeczeństwa.
Artykuł sponsorowany.
